Μαρία Κουρή
Η απελευθέρωση της κίνησης με μουσική βάσει αρχαιοελληνικών μύθων.
Η απελευθέρωση της κίνησης με μουσική βάσει αρχαιοελληνικών μύθων.
 |
| «O Βάκχος με την παρέα του» (1884), ελαιογραφία του γάλλου ζωγράφου Γουίλιαμ-Αντόλφ Μπουγκερό |
Είναι χαρακτηριστικό του σύγχρονου πολιτισμού να ανάγει τις εκδηλώσεις της έκτακτης ή «εκτός ορίων» ανθρώπινης συμπεριφοράς σε ψυχολογικά κίνητρα. Μια τέτοια συμπεριφορά δηλώνεται με τον όρο έκσταση. Περί τίνος πρόκειται; Είναι άραγε η εκστατική μανία απλώς μια ψυχολογική εκφόρτιση, ένα ξέσπασμα καταπιεσμένων παρορμήσεων; Αν εξέταζε κανείς βαθιά και κυρίως από την πλευρά της ιστορίας του πολιτισμού το φαινόμενο αυτό, θα έφθανε σε πολλά ευρήματα.
Εναν τέτοιο δρόμο ακολουθεί η μελέτη της Χαρίκλειας Τσοκανή Η Μουσική Μανία - στις απαρχές του βακχικού ενθουσιασμού. Η συγγραφέας εξ αρχής απομακρύνεται από τη στενά ψυχολογική προσέγγιση της έκστασης και αναζητεί την ερμηνεία της σε ορισμένους αρχαιοελληνικούς μύθους. Ο πιο κεντρικός από την άποψη αυτή είναι ο μύθος του Διονύσου Ζαγρέως, σύμφωνα με τον οποίο ο μικρός Διόνυσος διασπαράσσεται από τους Τιτάνες.
Κατ' άλλη ερμηνευτική εκδοχή ο Διόνυσος αντικρίζει τον εαυτό του σε ένα κάτοπτρο και, γοητευμένος από το είδωλο, δραπετεύει από τη θεϊκή του υπόσταση. Γίνεται έτσι ένα ον με σάρκα και οστά, που αλλάζει συνεχώς μορφές. Από τη μεριά τους, οι θνητοί αναγνωρίζουν σε αυτές τις μεταμορφώσεις του θεού την ίδια τη δύναμη της δημιουργίας. Και γι' αυτό, κυρίως, λατρεύουν τον Διόνυσο με έναν τρόπο που δείχνει ότι θέλουν να του μοιάσουν.
Πώς μπορεί όμως ο άνθρωπος να «ομοιωθεί» με τον Θεό; Η αρχαιοελληνική απάντηση είναι η εξής: με την τέλεση οργιαστικών τελετών, με την έξοδο των θνητών από τη συνηθισμένη διανοητική και συναισθηματική τους κατάσταση. Και εδώ αναδεικνύεται ο ρόλος της μουσικής. Για να προσδιορίσει τη λειτουργία της μουσικής, ειδικά στις θρησκευτικές τελετουργίες, η Τσοκανή ανατρέχει στις θεωρίες του Πλάτωνος, του Πλωτίνου, του Ιάμβλιχου και του Πρόκλου.
Ο Διόνυσος της έκστασης
Είναι αξιοσημείωτο ότι στην παράδοση αυτή η μουσική δεν εμφανίζεται απλώς ως τέχνη, αλλά ως ο κύριος τρόπος με τον οποίο οι πιστοί θα βιώσουν τη μεγάλη αλήθεια που διέπει τη ζωή του Σύμπαντος. Η μουσική είναι ακριβώς η τέχνη που τους ειδοποιεί σχετικά με την ύπαρξη της συμπαντικής αρμονίας. Είναι η τέχνη που τους αναγγέλλει ότι είναι δυνατόν να μετάσχουν οι ίδιοι σε αυτή την ευρυθμία - και εκεί έγκειται η μείζων παιδευτική σημασία της. Ετσι, με τις τελετουργίες οι πιστοί περνούν με τη βοήθεια της μουσικής, και ειδικότερα της μελωδίας, στη σφαίρα εκείνη όπου όλα γεννώνται και αναγεννώνται. Ο Διόνυσος είναι το μέγα, ιερό σύμβολο αυτής της παλιγγενεσίας. Οι θνητοί τον επικαλούνται, τον αναζητούν και τελικά φθάνουν μέσα από έναν ξέφρενο χορό να ταυτιστούν μαζί του.
Στο νόημα που έχει αυτή η ταύτιση, η μελέτη της Τσοκανή επιμένει ιδιαίτερα. Γιατί κατά την ίδια είναι διαφορετικό πράγμα να εννοηθεί η έκσταση ως επίσκεψη και «εγκατάσταση» του θεού μέσα στον πιστό και άλλο να ενώνεται ο πιστός με τον Θεό με μια υπερβατική κίνηση. Στην πρώτη περίπτωση, την οποία αποδέχονται ορισμένοι ανθρωπολόγοι και φιλόλογοι, η έκσταση μοιάζει με ένα είδος παραίσθησης, είναι δηλαδή ψυχολογικό φαινόμενο. Στη δεύτερη περίπτωση η έκσταση είναι ανάβαση του νου, έξοδος του ανθρώπου από το πεπερασμένο.
Η συγγραφέας επιχειρηματολογεί υπέρ της δεύτερης άποψης. Για να τεκμηριώσει τη θέση της επανεξετάζει λεπτομερώς διάφορα στοιχεία της βακχικής τελετουργίας. Ειδικότερα, εντρυφά στην κυκλική κίνηση, τον κυκλικό χορό, καθώς και στη χρήση του αυλού. Ολος αυτός ο στρόβιλος, που συνεπαίρνει τους λάτρεις, προϋποθέτει τον ήχο του αυλού, ο οποίος κατά τους αρχαίους Ελληνες είναι το πιο κατάλληλο όργανο για να μεταρσιώσει την ανθρώπινη ύπαρξη και να την οδηγήσει στην ενθουσιαστική κατάσταση. Ο αυλός και ο κυκλικός χορός που τροφοδοτεί προκαλούν τον ενθουσιασμό και έτσι οι άνθρωποι οδεύουν προς το αιώνιο ή μάλλον ανακαλύπτουν πόση ανάγκη έχουν να βρίσκονται μέσα σε κύκλους που δεν σταματούν ποτέ, που δεν σπάνε για να σημάνουν τον θάνατο.
Οποιος μπαίνει στον χορό μυείται στο έσχατο μυστήριο, μας λέει η συγγραφέας. Πράγμα που σημαίνει ότι, για να υπάρχει έκσταση με την πλήρη έννοια του όρου, πρέπει να υπάρχει το Ιερό. Εκεί καταλήγει ουσιαστικά η μελέτη. Και εκεί, ταυτόχρονα, αρχίζει ο σύγχρονος αναγνώστης να αναρωτιέται για το πόσο δέσμια είναι η εποχή του στην ίδια της τη δυσπιστία απέναντι στο ιερό, ενώ παράλληλα η εποχή αυτή πασχίζει να «απογειωθεί». Η αντίφαση είναι προφανής και το βιβλίο μας προτρέπει να την ξανασκεφτούμε.
Η κυρία Μαρία Κουρή είναι λέκτωρ στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.
Εναν τέτοιο δρόμο ακολουθεί η μελέτη της Χαρίκλειας Τσοκανή Η Μουσική Μανία - στις απαρχές του βακχικού ενθουσιασμού. Η συγγραφέας εξ αρχής απομακρύνεται από τη στενά ψυχολογική προσέγγιση της έκστασης και αναζητεί την ερμηνεία της σε ορισμένους αρχαιοελληνικούς μύθους. Ο πιο κεντρικός από την άποψη αυτή είναι ο μύθος του Διονύσου Ζαγρέως, σύμφωνα με τον οποίο ο μικρός Διόνυσος διασπαράσσεται από τους Τιτάνες.
Κατ' άλλη ερμηνευτική εκδοχή ο Διόνυσος αντικρίζει τον εαυτό του σε ένα κάτοπτρο και, γοητευμένος από το είδωλο, δραπετεύει από τη θεϊκή του υπόσταση. Γίνεται έτσι ένα ον με σάρκα και οστά, που αλλάζει συνεχώς μορφές. Από τη μεριά τους, οι θνητοί αναγνωρίζουν σε αυτές τις μεταμορφώσεις του θεού την ίδια τη δύναμη της δημιουργίας. Και γι' αυτό, κυρίως, λατρεύουν τον Διόνυσο με έναν τρόπο που δείχνει ότι θέλουν να του μοιάσουν.
Πώς μπορεί όμως ο άνθρωπος να «ομοιωθεί» με τον Θεό; Η αρχαιοελληνική απάντηση είναι η εξής: με την τέλεση οργιαστικών τελετών, με την έξοδο των θνητών από τη συνηθισμένη διανοητική και συναισθηματική τους κατάσταση. Και εδώ αναδεικνύεται ο ρόλος της μουσικής. Για να προσδιορίσει τη λειτουργία της μουσικής, ειδικά στις θρησκευτικές τελετουργίες, η Τσοκανή ανατρέχει στις θεωρίες του Πλάτωνος, του Πλωτίνου, του Ιάμβλιχου και του Πρόκλου.
Ο Διόνυσος της έκστασης
Είναι αξιοσημείωτο ότι στην παράδοση αυτή η μουσική δεν εμφανίζεται απλώς ως τέχνη, αλλά ως ο κύριος τρόπος με τον οποίο οι πιστοί θα βιώσουν τη μεγάλη αλήθεια που διέπει τη ζωή του Σύμπαντος. Η μουσική είναι ακριβώς η τέχνη που τους ειδοποιεί σχετικά με την ύπαρξη της συμπαντικής αρμονίας. Είναι η τέχνη που τους αναγγέλλει ότι είναι δυνατόν να μετάσχουν οι ίδιοι σε αυτή την ευρυθμία - και εκεί έγκειται η μείζων παιδευτική σημασία της. Ετσι, με τις τελετουργίες οι πιστοί περνούν με τη βοήθεια της μουσικής, και ειδικότερα της μελωδίας, στη σφαίρα εκείνη όπου όλα γεννώνται και αναγεννώνται. Ο Διόνυσος είναι το μέγα, ιερό σύμβολο αυτής της παλιγγενεσίας. Οι θνητοί τον επικαλούνται, τον αναζητούν και τελικά φθάνουν μέσα από έναν ξέφρενο χορό να ταυτιστούν μαζί του.
Στο νόημα που έχει αυτή η ταύτιση, η μελέτη της Τσοκανή επιμένει ιδιαίτερα. Γιατί κατά την ίδια είναι διαφορετικό πράγμα να εννοηθεί η έκσταση ως επίσκεψη και «εγκατάσταση» του θεού μέσα στον πιστό και άλλο να ενώνεται ο πιστός με τον Θεό με μια υπερβατική κίνηση. Στην πρώτη περίπτωση, την οποία αποδέχονται ορισμένοι ανθρωπολόγοι και φιλόλογοι, η έκσταση μοιάζει με ένα είδος παραίσθησης, είναι δηλαδή ψυχολογικό φαινόμενο. Στη δεύτερη περίπτωση η έκσταση είναι ανάβαση του νου, έξοδος του ανθρώπου από το πεπερασμένο.
Η συγγραφέας επιχειρηματολογεί υπέρ της δεύτερης άποψης. Για να τεκμηριώσει τη θέση της επανεξετάζει λεπτομερώς διάφορα στοιχεία της βακχικής τελετουργίας. Ειδικότερα, εντρυφά στην κυκλική κίνηση, τον κυκλικό χορό, καθώς και στη χρήση του αυλού. Ολος αυτός ο στρόβιλος, που συνεπαίρνει τους λάτρεις, προϋποθέτει τον ήχο του αυλού, ο οποίος κατά τους αρχαίους Ελληνες είναι το πιο κατάλληλο όργανο για να μεταρσιώσει την ανθρώπινη ύπαρξη και να την οδηγήσει στην ενθουσιαστική κατάσταση. Ο αυλός και ο κυκλικός χορός που τροφοδοτεί προκαλούν τον ενθουσιασμό και έτσι οι άνθρωποι οδεύουν προς το αιώνιο ή μάλλον ανακαλύπτουν πόση ανάγκη έχουν να βρίσκονται μέσα σε κύκλους που δεν σταματούν ποτέ, που δεν σπάνε για να σημάνουν τον θάνατο.
Οποιος μπαίνει στον χορό μυείται στο έσχατο μυστήριο, μας λέει η συγγραφέας. Πράγμα που σημαίνει ότι, για να υπάρχει έκσταση με την πλήρη έννοια του όρου, πρέπει να υπάρχει το Ιερό. Εκεί καταλήγει ουσιαστικά η μελέτη. Και εκεί, ταυτόχρονα, αρχίζει ο σύγχρονος αναγνώστης να αναρωτιέται για το πόσο δέσμια είναι η εποχή του στην ίδια της τη δυσπιστία απέναντι στο ιερό, ενώ παράλληλα η εποχή αυτή πασχίζει να «απογειωθεί». Η αντίφαση είναι προφανής και το βιβλίο μας προτρέπει να την ξανασκεφτούμε.
Η κυρία Μαρία Κουρή είναι λέκτωρ στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.
Πηγή: tovima.gr
Νεότερη ανάρτηση Παλαιότερη Ανάρτηση Αρχική σελίδα
Εγγραφή σε:
Σχόλια ανάρτησης (Atom)
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου